Morele keuzes in een systeem lijken vaak op iets puur persoonlijks. Maar zelfs de meest persoonlijke keuzes worden gemaakt binnen structuren, regels en verwachtingen. Laatst was mijn zoon ziek op de dag van zijn herkansing — en er was geen enkele goede optie.
Het is de laatste schooldag van het jaar. Mijn zoon heeft een inhaaltoets economie die bepaalt of hij overgaat. Over een uur moet hij naar school. Maar hij zit bleekjes achter zijn bureau.
“Wat is er aan de hand?”
“Ik was vannacht ziek. Ik moest overgeven. Bro, ik heb vanochtend niet kunnen leren, snap er nog steeds niets van. Ik ga het niet halen man.”
Mijn vrouw zegt: “Maar als je ziek bent, is dat toch gewoon overmacht? Ze kunnen je toch niet dwingen?”
En daar staat hij dan: voor een beslissing die hoe dan ook verkeerd lijkt. Zichzelf ziek laten melden en een 1 krijgen — en zeker blijven zitten. Of ziek en onvoorbereid toch gaan, met grote kans op een onvoldoende en mogelijk zitten blijven. Wat je ook kiest, het voelt fout. Dit lijkt een moreel dilemma. Maar is het dat ook?
We maken het persoonlijk — omdat het systeem zwijgt
Hij schuift zijn bureaustoel met een klap naar achteren. Dan grijpt hij zijn telefoon van het bureau.
Zijn duim begint te bewegen — snelle, vlakke bewegingen. Scroll. Scroll. Tik. Terug. Scroll. De zon valt op zijn gezicht, maar daar valt niets op te lezen. Geen frons, geen glimlach.
Ik leun tegen de deurpost. Zie hem verdwijnen, terwijl hij daar gewoon zit. En ik weet niet meer of ik iets moet zeggen. Of juist niets.
We zijn geneigd om zulke situaties volledig op onszelf te betrekken. Alsof elke keuze een toets van je karakter is. Maar dat is niet eerlijk. Wat we in zo’n situatie vergeten is dat we altijd handelen binnen een systeem — met verwachtingen, regels, structuren, rollen.
Hij stuurt een appje. Nog een. “Weet jij wat er gebeurt als je ziek bent op de laatste schooldag?”
Het blijft even stil. Dan komen de antwoorden: schouderophalingen in woorden. “Geen idee man.” “Volgens mij krijg je dan gewoon een 1.” “Dat is kut.”
Ik zoek de schoolgids op het internet op. Tik zoektermen in: “ziek”, “ziek melden”, “herkansing”, “laatste schooldag”.
Er komt niets naar boven. Ik scroll verder. Niets.
Het voelt nog steeds alsof hij moet weten wat het juiste is. Alsof het alleen van hem afhangt. Maar dat is een illusie.
Laat het systeem spreken — al geeft het niet altijd meteen antwoord
In werkelijkheid maak je elke beslissing binnen een systeem. Alsof je als mens volledig autonoom verantwoordelijk bent voor elke beslissing — los van context. Maar dat is niet realistisch. En het maakt het onnodig zwaar. We vergeten dat we altijd binnen een systeem functioneren.
In mijn werk met Holacracy onderscheiden we daarom ook rollen van mensen. Je handelt niet als “jij” met al je emoties, overtuigingen en verantwoordelijkheden — maar als iemand die een bepaalde rol vervult binnen een systeem. In dit geval: leerling, ouder, mentor, schoolorganisatie. Elk met hun eigen regels, verwachtingen en bevoegdheden.
Als je dat herkent, haal je al veel druk van de ketel. Het is niet alleen jouw verantwoordelijkheid. Het systeem draagt ook een deel, en je moet het erbij betrekken. Dat is wat mijn zoon doet.
Hij staart even naar het niets, pakt dan zijn telefoon en begint te scrollen door zijn contacten. Zijn duim aarzelt boven de naam. Dan drukt hij.
“Mag ik iets vragen?”
Zijn stem is zacht, beleefd. Ik hoor hem uitleggen, zoeken naar woorden.
Aan de andere kant van de lijn wordt het stil. Hij luistert, fronst, knikt langzaam.
“Oké… dus als ik niet ga, dan gaat het naar de examencommissie?”
Hij hangt op, legt de telefoon voor zich neer. Niet opgelucht, maar ook niet meer klem. De regels zijn niet veranderd, maar er is iets opengegaan. Een kier. Iets dat beweegt.
Uiteindelijk besluit mijn zoon – op advies van zijn mentor – toch te gaan. Ziek, onvoorbereid — maar niet meer stuurloos. Hij voelt zich niet langer alleen in zijn beslissing. Geen oplossing, wel beweging.
Niet elke beslissing ís moreel — maar voelt het wel
Laten we eerlijk zijn: strikt genomen is dit geen moreel dilemma. Er staan geen diepe waarden tegenover elkaar. Het is een praktische beslissing in een lastige context.
Maar omdat het systeem zweeg, voelde het moreel. Omdat er geen duidelijk pad was, leek het alsof de hele last op zijn schouders viel.
Ook persoonlijke beslissingen worden gemaakt in de context van een systeem, maar kunnen aanvoelen alsof het alleen maar persoonlijk en moreel is.
Dat is de valkuil. En tegelijk: het is precies daar dat we moeten leren het systeem te betrekken — zodat keuzes niet zwaarder worden dan nodig.
De juiste vraag is dus niet: “Wat moet ik doen?
Maar:
“Wat is mijn volgende stap binnen het systeem waarin ik mij bevind?”
